Gooi verleden, heden en toekomst maar in de blender. We kijken en denken verkeerd over verleden,
heden en toekomst. Onze visie op de huidige crisis is daar weer een voorbeeld van.

Kennis vooraf en kennis achteraf.

Geloof in precedenten is, alweer, een menselijke eigenschap. Vanuit een crisis teruggrijpen op eerdere crises, geeft een houvast, de troost dat wij nu niet de enigen zijn die worden getroffen. En je kan aan de meeste voorgaande crises  ook enig optimisme ontlenen; bij alle vorige crises kwamen we er ook weer bovenop. (behalve die crisis die niemand overleeft; dan blijft het oorverdovend stil).
Onze waarneming wordt vervuild door de tijd. We kijken niet naar het verleden maar construeren een verhaal. We denken niet na over de toekomst, maar komen met oude oplossingen en met voorspellingen die ons even goed uitkomen. Het mooiste vooroordeel is eigenlijk wel het “inzicht achteraf” vooroordeel (the hindsight bias); deze verbindt heden, verleden en toekomst. Het is een vooroordeel dat we vaak tegenkomen, om eigen gelijk te halen, om ons in te dekken. Het gaat om het achteraf gelijk krijgen, om jouw veronderstelde vermogen om alles te voorspellen, de claim dat je altijd alles van tevoren wist. Vaak zit er een venijnige ondertoon in. Jij wist het allemaal en had het altijd al gezegd, maar het is de andere die dwarslag, de oorzaak van het falen ligt dus buiten jou; een zwaktebod eigenlijk. Hinderlijk, ongeloofwaardig, maar we tuinen er altijd weer in.

Leren uit het verleden.
Het wordt lastiger als je er serieus lessen uit wil leren. Er zijn nogal wat crises waarvan je achteraf zou kunnen zeggen dat ze in aanvang werden onderschat; ik noem er een paar; de eerste wereldoorlog, de crash in 1929, de financiële crisis vanaf 2007. Les zou dan zijn dat je een crisis nooit mag onderschatten, maar wat schiet je daar eigenlijk mee op ? Hoe uniek is de huidige crisis eigenlijk ? Wat zijn de oorzaken, wat is de schade, wat kunnen we er aan doen ? Kunnen we een crisis voorkomen en hoe dan, of laten we het er maar op aankomen ? Vertrouwen we, deels ten onrechte, op ons vermogen om een crisis tijdig te bezweren ?

Nog zo’n veronderstelde waarheid : een crisis komt nooit alleen. Daar lijkt het wel op af en toe. Een crisis wordt al snel gevolgd door nog weer een volgende (soms wat andersoortige) crisis. Alweer : kijk goed, wat zijn de oorzaken van die opeenvolgende crises ? Volgt crisis nummer 2 logischerwijs uit crisis nummer 1 ? Staan crises op zichzelf ? Of hebben beide crises een zelfde achtergrond ? Kijk eens naar de stapeling nu van crises : grondstoffen, energie, klimaat, maatschappelijk, politiek, Covid, economisch etc.
Er speelt ook een soort bijziendheid, (een van de vele bijziendheden). Als we midden in een crisis zitten, overschatten we de kans op alweer een volgende crisis.  En als we niet in een crisis verkeren, onderschatten we de kans op een volgende crisis. In beide gevallen slaan we de plank waarschijnlijk mis met soms verstrekkende gevolgen.

Ook in de Corona vloedgolf  zijn er geluiden die in deze richting gaan. Corona is zo’n beetje de moeder van alle crises, of op zijn minst wel een hele ernstige. Het virus vormt weliswaar de directe aanleiding, maar er ligt een complex van oorzaken onder (globalisering, doorgeschoten markt, ongelijkheid, uitputting van de aarde etc.). We moeten dat virus en de gevolgen van die crisis te lijf gaan, maar we  moeten  vooral die diepere oorzaken  aanpakken, de grote thema’s van de 21^ste eeuw. Daaraan gekoppeld is er een sterk pleidooi om NIET met heel veel inspanning en kosten de oude wereld te herstellen : niet restaureren  maar innoveren dus. De theorie van “creative destruction” wordt hier even van toepassing verklaard op de complete wereldbol. In deze redenering zit veel urgentie en, naar mijn overtuiging, veel waarheid. De andere, traditionelere, benadering is om nu eerst maar eens orde op zaken te stellen, te stabiliseren; en daarna kijken we wel verder. (zie de reeks artikelen onder de titel “een wereld na Corona”).

Kans en waarschijnlijkheid.
We houden een probleem met kans en waarschijnlijkheid.  Bijvoorbeeld de  denkfout van de gokker (gambler’s fallacy). Gokkers zijn meesters in zelfbedrog: nog 1 gok  en dan win ik, het tij keert. Maar ook hier gaat ons brein van het pad af. De waarschijnlijkheid van een gebeurtenis verandert door gebeurtenissen in het verleden. Voor die gokker kan dat betekenen dat hij denkt dat dit zijn grote avond is: na enkele malen winst, gaat het bij de volgende gok ook weer goed. Of: ik geloof dat het dadelijk gaat gebeuren, na een lange reeks van mislukkingen en mislukte gokjes. De waardering van winst is mede afhankelijk van de factor tijd (hyperbolic discounting). Gemiddeld genomen hebben mensen een voorkeur voor de kleinere snelle winst, dan voor een grotere, maar latere beloning.
In plaats van te onderkennen dat ons brein onvolkomen en bevooroordeeld is, maken we het nog gekker. We overschatten de validiteit van onze voorspelling. We koesteren de illusie dat onze voorspellingen vaak kloppen, overschatten ons vermogen om goede en ook nog eens accurate voorspellingen te doen. Die illusie wordt nog sterker als de onderliggende data/informatie een sterk en coherent verhaal vertellen. Dat lukt natuurlijk vaak omdat wij zelf degenen zijn die die data verzamelen en het verhaal maken.

De rode draad.
We denken dat we goed bezig zijn. We aanschouwen de wereld om ons heen, we zien gebeurtenissen, willen weten en begrijpen, verklaren. We zijn op zoek naar de rode draad, naar patronen. Mooi dus, vooral blijven doen. Maar bedenk daarbij dat we er vaak een rommeltje van maken. We verbinden van alles met elkaar, construeren hele verhalen en patronen in de geschiedenis die er niet zijn. We clusteren willekeurige op zichzelf staande gebeurtenissen tot één patroon, tot één consistent verhaal. Waarom ? omdat we het fijn vinden te ordenen en te begrijpen, omdat we een verhaal willen hebben, omdat we een basis willen hebben onder onze beslissingen; omdat we in dat verleden een ondersteuning, rechtvaardiging en logica willen zien voor wat we vandaag doen.

Hans Groenhuijsen,     18 januari 2021.

Voor alle blogs, zie  https://www.hansgroenhuijsen.nl/4-fields/
Voor de serie “een wereld na Corona”: https://www.hansgroenhuijsen.nl/de-grote-transities/ en https://www.hansgroenhuijsen.nl/crisis-disruptie-en-perspectief/

Afbeelding van Yogesh More en Gerd Altmann via Pixabay