We blijven bezig met dat verleden. Soms op zoek naar verklaringen, naar begrijpen. Soms op zoek naar legitimatie, grote verhalen en mythes, naar voorbeelden.
Rondom de oorlog in de Oekraïne wordt vaak een beroep gedaan op dat verleden. Goed om daarbij voorzichtig en kritisch te blijven.
Op zoek naar houvast en continuïteit.
We zoeken graag houvast in ons denken. Een bekende manier om grip te krijgen op een situatie, is de analogie : een vergelijkbare situatie in het verleden. Het is altijd goed om naar het verleden te kijken (zoals de historicus in mij fluistert), maar we moeten een beetje uitkijken met dat verleden teveel wijsheid toe te kennen, er teveel lessen uit te willen trekken; met het kopiëren van oplossingen uit het verleden kom je al snel op glad ijs. Situaties kunnen op het eerste gezicht sterk op elkaar lijken, maar vaak zijn de verschillen groter dan het in eerste instantie lijkt. We zien soms naar al te graag de gelijkenis, terwijl die erg oppervlakkig is. We denken al snel aan een receptuur : toen losten we het zo op, dus als we nu hetzelfde doen, dan zijn we er weer uit, klaar.
Het verleden rechtvaardigt.
Het verleden kan een rechtvaardiging bieden voor het heden, voor beslissingen en acties in het NU. Soms kan dit nog op feiten zijn gebaseerd, maar het risico is groot dat hier met de geschiedenis een loopje wordt genomen. Je haalt selectief uit dat verleden wat hele en halve waarheden die jou in persoon of jouw handelen nu onderbouwen, rechtvaardigen; de geschiedenis wordt een soort grabbelton. Dat verleden kan jouw positie rechtvaardigen, jouw claim op een grondgebied, op de macht, op de troon. Zo wordt listig gebruik gemaakt van het idee dat de geschiedenis een juist en volledig en objectief beeld geeft van het verleden en dus altijd gelijk heeft. En zo krijgt de geschiedenis de rol van scheidsrechter.
Mythes.
Mythevorming is een ander gevaar, soms. Met rechtvaardiging en mythevorming zitten we direct in een web van overtuigingen die vaak verdelen en splijten, vol met “wij-zij” terminologie; het gaat dan om religie, om (politieke) ideologie, om etniciteit, om economische en sociale verschillen in klassen en kasten, om de grote (eigen) natie. Voordat je het weet wordt het een wedstrijd in zoveel mogelijk bewijs (echt of fake) te verzamelen om een bepaalde keuze, positie of claim te onderbouwen, het liefst zo ver mogelijk terug in de tijd, en bij voorkeur gekoppeld aan grote klinkende namen uit de geschiedenis. Nog steeds maken politici en “grote” leiders gebruik van die mythevorming: je verzint niet zomaar wat, maar wat je zegt kent een diepere achtergrond en wortelt in dat verleden; dan moet het wel goed zijn. Risico is natuurlijk dat we zozeer met dat verleden en die mythe bezig zijn, dat we niet meer kijken naar de toekomst, terwijl we politici en managers vooral inhuren om met die toekomst aan de slag te gaan.
Geschiedenis als spiegel.
Maar, zoals gezegd, kijken naar het verleden, bezig zijn met geschiedenis is aangenaam. Het biedt ons kennis, inzicht, mooie verhalen. Het leert ons misschien om met enige nuance en relativering, met verbazing en met nieuwsgierigheid te kijken. Niet alleen naar dat verleden zelf, maar ook naar het heden en de toekomst. Denken in zich herhalende patronen van oorzaak en gevolg, verhaallijnen van “toen…. en toen…..” is dan een aardige bezigheid maar zegt meer over de mens/historicus zelf dan over de wetmatigheid in de geschiedenis.
Geschiedenis is subjectief en onvolledig.
Herman Von der Dunk *) zei het mooi. Het beeld van het verleden wordt in redelijke mate bepaald door de persoon van de historicus en door de context waarin hij leeft en werkt. “Zich inleven is van groot belang voor de historicus. Hij is degene die “het andere naar het eigene” vertaalt. Dé werkelijkheid van toen kan daarmee niet worden weergegeven, alleen een zo getrouw mogelijke selectie daaruit. Niet alleen de individuele geschiedschrijver laat sporen na, maar ook de tijd waarin hij werkzaam is. Zo verschuift ons beeld van het verleden voortdurend; de geschiedenis bevindt zich als het ware op “de loopband van de tijd”. Anders gezegd, een interpretatie van het verleden ontstaat niet als een gevolg van een neutrale en passieve afspiegeling van dat verleden. De historicus is een actieve speler: hij kiest, hij ordent, hij probeert zin te geven aan de geschiedenis. Objectiviteit in absolute zin is mogelijk noch wenselijk, zo stelde von der Dunk. Stel dat je de val van de Berlijnse muur feitelijk wilt beschrijven zonder context en betekenis te schetsen, dan kom je uit bij: “Op 9 november 1989 werd ’s avonds in Berlijn een muur gesloopt”. Helemaal waar, maar volkomen nietszeggend.
De analogie.
Maar toch…. We pakken die analogie vaak weer. Vaak zijn we daarbij getriggerd door een enkel woord, een naam, een locatie of momentopname. Rondom het Oekraïne drama bijvoorbeeld.
Rusland associëren we sterk met de Sovjet-Unie en het oude Tsaristische Rusland en (dus) met extreem geweld, geweldige expansiedrift, niets ontziende terreur. Poetin is een kopie van Stalin (op zijn minst een interessante vergelijking denken we nu). Oorlogstactieken van Stalin, Hitler, Jeltsin en Poetin zelf herhalen zich ook weer in de Oekraïne (waarvan acte inmiddels). Poetin grijpt terug op de geschiedenis om daarmee de greep naar zijn buurtlanden te rechtvaardigen. Met zuivere geschiedenis heeft dat allemaal weinig meer te maken, maar nostalgie en romantiek over dat verloren gegane (erger nog: gestolen en door het Westen om zeep geholpen) Sovjet-Rijk, over de glorie van het Russische volk doen het goed. De Oekraïne wordt met diezelfde geschiedvervalsing in de hoek geduwd van verrader (althans de zittende regering), waarbij voor ons allen (maar zeker ook voor Russen) beladen termen als nazisme en fascisme van stal worden gehaald. Dan is er maar één oplossing : volledige oorlog en vernietiging. Poetin’s verhaal is simpel : het is geen oorlog maar een actie waarin een einde wordt gemaakt aan geweld, aan een fascistische kliek, geen agressie maar bevrijding.
De Oekraïne-exit : appease, contain, destruct & play games.
Hoe moeten we verder ? Hoe kunnen we een einde maken aan deze verschrikking ?
Ook wij grijpen dan gemakshalve terug op de geschiedenis, maar gelukkig (zo blijft mijn waarneming en hoop) met meer nuance en relativering dan bij Poetin.
Een paar “recepten” uit de geschiedenis, die rondom de Oekraïne regelmatig worden genoemd:
. Appeasement : een politiek van compromissen en toegeven om confrontatie te voorkomen.
. Containment : indamming van het communisme
. Destruct : Mutually Assured Destruction, de gevreesde nucleaire storm
. Gaming : het prisoner’s dilemma en de Cuba crisis 1962.
(Appeasement, Containment en MAD komen binnenkort aan bod. Prisoner’s dilemma en de Cuba crisis zijn eerder aan bod gekomen, zie blogs).
Hans Groenhuijsen, 18 maart 2022.
*) Herman von der Dunk, historicus, hoogleraar Contemporaine Geschiedenis 1967-1990 Universiteit Utrecht.
Eerdere blogs in https://www.hansgroenhuijsen.nl/category/4fields/strategieen/ over de oorlog in de Oekraïne; en over scenario’s, dilemma’s, strategie.
Zie o.a.
https://www.hansgroenhuijsen.nl/4-fields/het-prisoners-dilemma/
https://www.hansgroenhuijsen.nl/4-fields/cuba-1962-raketten-in-mijn-achtertuin/
https://www.hansgroenhuijsen.nl/4-fields/scenarios-in-verleden-en-toekomst
https://www.hansgroenhuijsen.nl/4fields/het-prisoners-dilemma-de-leugen-van-de-winwin/
https://www.hansgroenhuijsen.nl/4-fields/verleden-rechtvaardigt/
. Alle artikelen en blogs , zie: https://www.hansgroenhuijsen.nl/4-fields/
. Wil je in het vervolg wekelijks mijn blog ontvangen ? Meld je aan via “aanvraag artikelen” op
https://www.hansgroenhuijsen.nl/inschrijven-kennisblogs/
. ©alle rechten voorbehouden Hans Groenhuijsen, 2022.
T 06-52 58 95 85
M hans@hansgroenhuijsen.nl
I https://www.hansgroenhuijsen.nl
Link https://www.linkedin.com/in/4fieldshansgroenhuijsen/