Een test:
- begin met een kooi met 5 apen, hang in de kooi een banaan met daaronder een trappetje.
- in korte tijd zal een aap de trap beklimmen en de banaan willen bemachtigen.
- zodra dat gebeurt, spuit je de 4 andere apen nat.
- een volgende aap doet een poging en weer spuit je de andere 4 nat met koud water.
- na een paar van deze ervaringen, zal een aap die probeert de banaan te pakkenworden tegengehouden/aangevallen door de anderen die daarmee een volgende koude douche willen vermijden.
- in een volgende stap haal je 1 aap van de 5 weg en zet een nieuwe aap in de kooi. Onwetend zal deze proberen de banaan te pakken maar wordt tot zijn schrik aangevallen door de 4 anderen. Na nog een poging met daaropvolgende afstraffing stopt hij de jacht op de banaan.
- haal weer 1 van de oorspronkelijke 5 apen weg en zet weer 1 nieuwe aap in. Deze ondergaat hetzelfde proces waarbij opvallend is dat de vorige nieuwkomer meedoet aan de aanval. Let wel: de eerste nieuwkomer werd ook aangevallen maar heeft geen idee waarom; toch participeert hij in de aanval op de 2de nieuwkomer.
- verwijder ook achtereenvolgens de 3 andere leden van de oorspronkelijke groep van 5 en breng telkens 1 nieuwe aap in.
Aan het einde zijn alle 5 oorspronkelijke leden van de groep verdwenen. Alleen de apen die aanvankelijk in de kooi zaten, kenden de regels, de gevolgen van het niet nakomen van die regels en dus werd het groepsgedrag: vermijd dat iemand een banaan probeert te pakken.
De 5 “nieuwe” apen zijn geen van allen bekend met die koude douche; ze kennen niet de (ongeschreven) regel en de sanctie, maar ervaren wel dat ze worden aangevallen. Voldoende reden dus om zich te conformeren en dus zal geen van hen het wagen om zelfs maar de trap te benaderen om de verleidelijke banaan te pakken.
In gewone mensentaal: Omdat voor zover zij weten/ervaren dat nu eenmaal de manier is waarop dingen hier gaan. “And that, my friends, is how company policy begins”. Een vrijwel dodelijke uitspraak omdat het de bestaande situatie/eigen historie bevriest, afsluit voor veranderingen, niet toekomstgericht is, en kritisch en creatief denken ernstig ontmoedigt. We kennen de verhalen over die zogenaamde bedrijfscultuur, imitatiegedrag, conformisme.
“zo doen we dat hier”, “zo zijn we nu eenmaal gekleed hier”. Een schamele poging om weg te komen uit die sleur en dat conformisme is de “casual Friday”, lekker VT, doe maar gek. Maar deze vrijheid wordt gelijk weer gevat in een knellende (ongeschreven) regel.
De moraal van het apenverhaal is mooi en het verhaal is leuk, de boodschap zonder twijfel juist en helder (o.a. gebruikt door Hamel en Pralahad in Competing for the future 1994). Maar klopt die ook ? Nee, zeggen de aapkenners o.a. Claud Bramlett van de University of Texas: “ if you have bananas on a pole, you’ll loose your bananas”. Die apen nemen dus even niet die gedragsnorm over en blijven dus niet met hun poten van die bananen af.
De beeldspraak zelf klopt dus niet maar dat is minder belangrijk. Of niet ? De praktijk laat zien dat elke aap zal blijven proberen om die banaan te pakken te krijgen. Dat projecterend op organisaties, kan je stellen dat organisaties enerzijds bepaald gedrag aanleren en anderzijds ander gedrag afleren.
Maar tegelijk kan je ook concluderen dat dit aan- en afleren kennelijk zijn grenzen heeft, en mensen, gelukkig maar, zich autonoom kunnen blijven gedragen (net als die apen overigens). Dat voor veel organisaties en managers het handig is als veel medewerkers braafjes aan- en afleren en zich gedragen zoals die apen in de beeldspraak, moge duidelijk zijn.
Hans Groenhuijsen, januari 2016.
Mintzberg, H., Ahlstrand, B., Lampel, J. strategy bites back, FT/Prentice Hall, Harlow (UK), 2005.
Hamel, G. Pralahad, C.K., Competing for the future, Harvard Business School Press 1994